چکيده:
با افزايش رشد منابع الکترونيکي و پايگاههاي اطلاعاتي مسئوليت کتابخانه و مراکز اطلاع رساني در انتخاب اين فناوري بسيار سخت و پيچيده شده است. برخلاف آنچه که ديگران مي پندارند انتخاب پايگاههاي اطلاعاتي هرگز کار ساده اي نيست، هرچه که از لحاظ زماني به پيش مي رويم با افزايش هزينه هاي اشتراک ساليانه و نيازهاي اطلاعاتي متغير، فرايند انتخاب دشوارتر مي شود. بنابراين کتابخانه ها ومراکز اطلاع رساني بايد معيارهاي مناسبي براي انتخاب اين منابع اطلاعاتي اتخاذ نمايند، و در غير اينصورت با خطر از دست دادن بودجه و عدم رضايت استفاده کنندگان مواجه خواهند شد. بنابراين سنجش نياز استفاده کنندگان و آگاهي از وضعيت موجود سازمان مي تواند مسئولين را در تعيين معيارهاي دقيق و مناسب جهت انتخاب اين نوع از منابع اطلاعاتي ياري نمايد. کتابخانه مرکزي دانشگاه صنعتي شريف با رسالت خدمت و مسئوليت در قبال استفاده کنندگان هر ساله اقدام به انجام نظرسنجي در خصوص منابع الکترونيکي خود (پايگاههاي اطلاعاتي پيوسته و مجلات الکترونيکي) مي نمايد، تا ضمن آگاهي از ميزان استفاده از اين منابع، به اطلاعات مفيد و روزآمد در خصوص نيازهاي اطلاعاتي استفاده کنندگان جهت تصميم گيري و برنامه ريزي هاي آينده دست يابد. لذا مطالعه حاضر در صدد آن بوده است که با دريافت نظرات و پيشنهادات استفاده کنندگان پايگاههاي اطلاعاتي و مجلات الکترونيکي کتابخانه دانشگاه صنعتي شريف با تعيين ميزان استفاده از اين منابع مورد اشتراک، حتي الامکان به شرايط موجود پي ببرد
 کليدواژه: نيازسنجي، پايگاه اطلاعاتي، مجلات الکترونيکي، کتابخانه دانشگاهي، دانشگاه صنعتي شريف
 
مقدمه:
پيشرفت دانش و فناوري هاي نوين و رشد صنعت اطلاع رساني در دهه اخير باعث به کارگيري ابزارها و روشهاي جديد شده است. استفاده از شبکه جهاني وب و دريافت اطلاعات از پايگاههاي اطلاعاتي در سراسر جهان از طريق ماهواره ها، اشاعه اطلاعات و دانش مدون بشر را سهل تر و سريعتر ساخته است. امروزه پژوهشگران با استفاده از فناوري هاي رايانه اي و پايگاههاي اطلاعاتي قادرند اطلاعات مورد نياز خود را با دقت و سرعت جستجو و بازيابي نمايند و از اين اطلاعات در تهيه و تدوين مطالعاتشان در زمينه هاي مختلف علمي استفاده نمايند.
 با افزايش رشد منابع الکترونيکي و پايگاههاي اطلاعاتي مسئوليت کتابخانه و مراکز اطلاع رساني در انتخاب اين فناوري بسيار سخت و پيچيده شده است. برخلاف آنچه که ديگران مي پندارند انتخاب پايگاههاي اطلاعاتي هرگز کار ساده اي نيست، هرچه که از لحاظ زماني به پيش مي رويم با افزايش هزينه هاي اشتراک ساليانه و نيازهاي اطلاعاتي متغير فرايند انتخاب دشوارتر مي شود. بنابراين کتابخانه ها ومراکز اطلاع رساني بايد معيارهاي مناسبي براي انتخاب اين منابع اطلاعاتي اتخاذ نمايند، و در غير اينصورت با خطر از دست دادن بودجه و عدم رضايت استفاده کنندگان مواجه خواهند شد. بنابراين سنجش نياز استفاده کنندگان و آگاهي از وضعيت موجود سازمان مي تواند مسئولين را در تعيين معيارهاي دقيق و مناسب جهت انتخاب اين نوع از منابع اطلاعاتي ياري نمايد.
کتابخانه مرکزي دانشگاه صنعتي شريف با رسالت خدمت و مسئوليت در قبال استفاده کنندگان هر ساله اقدام به انجام نظرسنجي در خصوص منابع الکترونيکي خود (پايگاههاي اطلاعاتي پيوسته و مجلات الکترونيکي) مي نمايد، تا ضمن آگاهي از ميزان استفاده از اين منابع، به اطلاعات مفيد و روزآمد در خصوص نيازهاي اطلاعاتي استفاده کنندگان جهت تصميم گيري و برنامه ريزي هاي آينده دست يابد.

بيان مسئله:
نياز سنجي يک مقوله کاربرمدار است و کانون توجه آن تعيين نيازهاي واقعي کاربران با استفاده از فنون و ابزار خاص است. در نظام نوين اطلاع رساني جهاني که مبتني بر نشر اطلاعات در محيط الکترونيکي و اينترنت است، صافيهاي مناسبي براي تصفيه اطلاعات براساس نيازهاي اطلاعاتي جوامع وجود ندارد و اساسا سيل اطلاعات، فرصت انتخاب و تطبيق اطلاعات با نيازها را از افراد سلب کرده و نوعي آلودگي و اختلال در اطلاعات عرضه شده يافت مي شود که استفاده کنندگان را از بهره برداري بهينه محروم مي سازد.
اگر در گذشته کساني بر اين اعتقاد بودند که هر استفاده کننده، نياز خود را به خوبي تشخيص مي دهد ومسير نياز اطلاعاتي از نقطه پيدايش تا ارضاء فرايندي ساده است، امروز نجات استفاده کنندگان از " گرداب اطلاعات" موضوعي نيست که بتوان بدان بي توجه ماند (بابايي، 1382: پ). وظيفه اطلاع رسانان و کتابداران مراکز اطلاع رساني، اين است که در عين توجه به جريان جهاني اطلاعات، پديده هاي نوظهور و زيرساختهاي در حال تغيير، شرايطي را فراهم کنند که استفاده کنندگان، اطلاعات را آن گونه نياز واقعي او است، بدست آورد.
در حال حاضر پايگاههاي اطلاعاتي به عنوان يکي از منابع اطلاعات علمي، امکان دسترسي به اطلاعات کيفي را با سرعت و دقت مي دهد، بنابراين انتخاب مناسب آنها با توجه به نيازهاي اطلاعاتي جامعه استفاده کننده کتابخانه و مراکز اطلاع رساني ضروري به نظر مي رسد. لذا اين مطالعه در صدد آن بوده است که با دريافت نظرات و پيشنهادات استفاده کنندگان پايگاههاي اطلاعاتي و مجلات الکترونيکي کتابخانه دانشگاه صنعتي شريف با تعيين ميزان استفاده از اين منابع مورد اشتراک، حتي الامکان به شرايط موجود پي ببرد. قطعا هر گونه برنامه ريزي براي کتابخانه در خصوص اين نوع از منابع اطلاعاتي که بخش زيادي از بودجه کتابخانه به آن اختصاص مي يابد در وهله نخست نيازمند آگاهي از وضعيت جاري مي باشد و بدون در اختيار داشتن تصويري روشن اتخاذ سياستها و روش هاي مناسب ممکن نخواهد بود.

هدف:
هدف کلي: هدف مطلعه حاضر سنجش نياز استفاده کنندگان از پايگاههاي اطلاعاتي و مجلات الکترونيکي موجود در کتابخانه دانشگاه صنعتي شريف مي باشد.
براي نيل به هدف کلي اين مطالعه، اهداف فرعي به شرح ذيل مطرح مي گردد:
1. نيازسنجي پايگاههاي اطلاعاتي و مجلات الکترونيکي موجود در کتابخانه
2. کشف ميزان استفاده از هر يک از پايگاههاي اطلاعاتي و مجلات الکترونيکي موجود
3. آگاهي از نحوه آشنايي استفاده کنندگان از پايگاههاي اطلاعاتي و مجلات الکترونيکي موجود
4. آگاهي از مفيد بودن روشهاي اطلاع رساني کتابخانه
5. آگاهي از مفيد بودن دوره هاي آشنايي با خدمات و منابع کتابخانه
6. کشف عوامل موثر در استفاده بيشتر از پايگاههاي اطلاعاتي و مجلات الکترونيکي موجود کتابخانه
7. تصميم گيري در خصوص ادامه يا حذف بعضي از اشتراک ها يا اشتراک پايگاههاي اطلاعاتي و مجلات الکترونيکي جديد و مورد درخواست اکثريت
8. کمک به تصميم گيري در خصوص تخصيص بودجه، تعيين اولويت ها و برنامه ريزي براي فعاليت هاي آينده

فايده پژوهش:
1. مطالعه در اين حوزه ها براي مديران و مسئولان کتابخانه، اطلاعاتي جهت درک بهتر و دقيق تر از نيازهاي اطلاعاتي استفاده کنندگان مي دهد.
2. متقاعد کردن مسئولان براي حمايتهاي بيشتر
3. مسئوليت در برابر استفاده کنندگان

تعريف عملياتي اجزاء مسئله:
نيازسنجي: کاربرد فنوني که بتوان به کمک آنها اطلاعات مناسب را درباره نيازها گردآوري کرد و به الگوي نيازها و خواسته هاي فرد، گروه و جامعه دست يافت. هدف اساسي نيازسنجي توليد اطلاعات درباره مصرف کنندگان وکاربران است (بابايي، 1382: 11).
پايگاههاي اطلاعاتي: ذخيره اي از پرونده هاي حاوي اطلاعات گوناگون و مرتبط به صورت يکپارچه و مبتني بر ساختار واحدي است که امکان جستجو و بازيابي سريع اطلاعات را توسط رايانه پديد مي آورد (Jasco and Lancaster, 1993: 3). در اين بررسي غرض پايگاههاي اطلاعاتي مورد اشتراک کتابخانه (براي مثال Science Direct، Ebscoو ....) مي باشد.
مجله الکترونيکي: معمولا قرينه الکترونيکي مجله اي چاپي و سنتي است. برخي از مجلات الکترونيکي به شکل چاپي منتشر نمي شوند. در اين بررسي غرض مجلات الکترونيکي مورد اشتراک کتابخانه (براي مثال مجلات الکترونيکي انجمن ها مانند  ASME، ACSو ....) مي باشد.
کتابخانه دانشگاه صنعتي شريف: در اين بررسي غرض کتابخانه مرکزي به همراه کتابخانه هاي شعب دانشگاه صنعتي شريف مي باشد.
 
 پرسشهاي اساسي:
1. استفاده کنندگان از کدام يک از پايگاههاي اطلاعاتي و مجلات الکترونيکي کتابخانه استفاده مي کنند؟
2. از مجموعه پايگاههاي اطلاعاتي و مجلات الکترونيکي کتابخانه، تا چه اندازه نيازهاي اطلاعاتي و پژوهشي استفاده کنندگان را برآورده مي سازد؟
3. مجموعه Science Direct (Elsevier) تا چه حد نيازهاي اطلاعاتي استفاده کنندگان را برآورده مي سازد؟
4. از ميان پايگاههاي اطلاعاتي و مجلات الکترونيکي موجود، کداميک محيط جستجوي دشوارتري دارد و نياز به جلسات آموزشي دارد؟
5. نحوه آشنايي استفاده کنندگان با پايگاههاي اطلاعاتي و مجلات الکترونيکي کتابخانه چگونه است؟
6. آيا دوره هاي آشنايي با خدمات و منابع کتابخانه مفيد مي باشد؟
7. چه عواملي در استفاده بيشتر از پايگاههاي اطلاعاتي و مجلات الکترونيکي کتابخانه موثر است؟
8. کدام روش اطلاع رساني براي کتابخانه مفيد است؟

روش کار:
از روش پيمايشي در اين مطالعه استفاده شده است. ابزار گردآوري اطلاعات پرسشنامه است که به صورت چاپي و الکترونيکي (در صفحه خانگي کتابخانه) تهيه گرديد. پرسشنامه حاوي يازده پرسش بسته و باز در دو بخش مشخصات فردي و پرسشهايي با توجه به پرسشهاي اساسي پژوهش طراحي شد.
جامعه مورد مطالعه، اعضاء هيأت علمي و دانشجويان تحصيلات تکميلي (کارشناسي ارشد و دکتري) از 13 دانشکده دانشگاه صنعتي شريف بوده است. دليل انتخاب دانشجويان تحصيلات تکميلي آن بوده است که آنان کاربران واقعي اين منابع هستند. به دليل بزرگي حجم جامعه آماري، حجم نمونه مورد نياز با استفاده از فرمول تعيين حجم نمونه تعيين گرديد (سرابي، 1372).
در نهايت تعداد 500 پرسشنامه از طريق حضوري و پست الکترونيکي کتابخانه در هفته آخر آبان ماه 1384 به مدت 15 روز در دانشکده ها و بخش هاي مختلف کتابخانه مرکزي توزيع گرديد.  تعداد 313 پرسشنامه (60/62 درصد) عودت داده شد. در اين ميان دانشکده هاي مهندسي شيمي (50/97 درصد)، مهندسي مواد (90 درصد) و مکانيک (88 درصد) از بيشترين تعداد پرسشنامه هاي برگشتي برخوردار بوده اند (جدول1).

 

 پس از استخراج داده هاي مورد نياز، داده ها به طور جداگانه در جدول توزيع فراواني قرار گرفتند و سپس جداول و نمودارها براي انعکاس توزيع فراواني و درصد موارد لازم با استفاده از نرم افزار Excel  و Word تهيه گرديد.
 
تجزيه و تحليل يافته ها و بحث:
مشخصات جمعيت شناختي:از کل تعداد پاسخ دهندگان (313نفر) بيشترين آنهامتعلق به دانشجويان کارشناسي ارشد با 275 نفر (86/87 درصد) بوده است و مابقي يعني 39/6 درصد دانشجويان دکتري و 75/5 درصد اعضاء هيأت علمي بوده اند (نمودار1).

 

 

1. نتايج حاصل از ميزان استفاده از پايگاههاي اطلاعاتي و مجلات الکترونيکي کتابخانه
چنانچه از جدول 2 استنباط مي گردد، از ميان پايگاهها و مجلات الکترونيکي موجود در دانشکده برق بالاترين ميزان استفاده به ترتيب متعلق به Science Direct، EIVillage2 و ISI مي باشد.
دانشکده صنايع بالاترين استفاده و اهميت پايگاه هاي اطلاعاتي به ترتيب Science Direct، EIVillage2 ، ProQuest،  Emerald  بوده است.
در دانشکده رياضي به ترتيب:MathSciNet، Science Direct ،  ISIاز بيشترين استفاده برخوردار بوده است.مهندسي شيمي به ترتيب: Science Direct، EIVillage2، ACS  از بيشترين استفاده برحوردار بوده است.دانشکده هوا و فضا: Science Direct ، ASME، ISI؛ دانشکده مديريت: Science Direct ، Ebsco، Emerald؛ مهندسي مواد:  Science Direct، EIVillage2، ISI؛  دانشکده شيمي: Science Direct، ACS، ISI؛  دانشکده کامپيوتر: Science Direct ، EIVillage2، ISI، ASME؛ دانشکده فيزيک: Science Direct ، AIP، IOP؛ دانشکده عمران : Science Direct، ASCE، EIVillage2؛ دانشکده مکانيک: Science Direct، ASME، EIVillage2؛   دانشکده فلسفه علم: Science Direct و MathSciNet از بيشترين ميزان استفاده برخوردار بوده است.
چنانچه در دانشکده ها مشاهده شد،  هر يک از دانشکده ها بر اساس زمينه تحقيقاتي و تخصص موضوعي خود و چند رشته اي بودن برخي از پايگاه ها از اين منابع الکترونيکي استفاده مي کنند. البته از پايگاه اطلاعاتي Elsevier) Science Direct( بدليل اينکه تمام حوزه هاي علوم را پوشش مي دهد و داراي مهمترين مجلات در حوزه هاي مختلف علوم به صورت تمام متن مي باشد، از درصد بالاتري از نظر استفاده برحوردار است و ساير پايگاه ها با توجه به حوزه هاي موضوعي از تاکيد بيشتري برحوردار است
در مجموع يافته ها نشان داد که از ميان پايگاهها و مجلات الکترونيکي موجودScience Direct (01/92درصد )، EIVillage2( 55/33 درصد) و ISI (48/27درصد) از بالاترين ميزان استفاده برحوردار بوده است.

 

 

 2. نتايج حاصل از ميزان برآورده شدن نيازهاي اطلاعاتي بوسيله مجموعه پايگاههاي اطلاعاتي و مجلات الکترونيکي کتابخانه
از پاسخ دهندگان سئوال شد که از مجموعه پايگاهها و مجلات الکترونيکي کتابخانه تا چه اندازه نياز هاي اطلاعاتي و پژوهشي آنها را برآورده مي سازد. با توجه به جدول 3 ، يافته ها حاکي از آن است که از مجموعه پايگاههاي اطلاعاتي و مجلات الکترونيکي در
 دانشکده هاي برق، کامپيوتر، مديريت و صنايع کمتر از 25درصد؛  دانشکده هاي هوا فضا ، مکانيک، فلسفه علم 25 تا 49درصد ؛ دانشکده هاي  رياضي، مهندسي مواد، مهندسي شيمي، شيمي، فيزيک، عمران 50 تا 75درصد نيازهاي اطلاعاتي آنها را برآورده مي سازد..
اما در مجموع از مجموعه پايگاهها و مجلات الکترونيکي کتابخانه 50 تا 75 درصد از نيازهاي اطلاعاتي و پژوهشي پاسخ دهندگان را پاسخ مي دهد (نمودار2).

 

 3. نتايج حاصل از ميزان برآورده شدن نياز اطلاعاتي بوسيله (Science Direct(Elsevier
با توجه به جدول 4 ، يافته ها نشان مي دهد که Science Direct در دانشکده هاي مديريت، کامپيوتر، فيزيک کمتر از 25درصد؛ دانشکده هاي هوا فضا،  شيمي، مکانيک، عمران و فلسفه علم 25 تا 49 درصد؛ دانشکده هاي برق،  صنايع، رياضي،  مهندسي شيمي،  مهندسي مواد 50 تا 75 درصد ؛ نيازهاي اطلاعاتي آنها را برآوره مي سازد.
در مجموع به نظر مي رسد منبع اطلاعاتيElsevier50  تا 75 درصد نياز اطلاعاتي پاسخ دهندگان را پاسخ مي دهد و بدليل آن که اين منبع داراي مجلات مهم در حوزه هاي مختلف علوم مي باشد از درصد استفاده بالاتري برحوردار است (نمودار3).
 

 

4- نتايج حاصل از ميزان دشواري محيط جستجوي هر يک از پايگاههاي اطلاعاتي و مجلات الکترونيکي موجود
از پاسخ دهندگان درخواست شد که از ميان پايگاهها و مجلات الکترونيکي موجود کدام يک محيط جستجوي دشوارتري دارند و نياز به آموزش دقيقتري مي باشد. با توجه به جدول 5، از ميان منابع موجود به ترتيب : Science Direct (90/9 درصد ) ، ISI   ( 31/8 درصد ) و EIVillage 2 (71/6 درصد) از نظر پاسخ دهندگان محيط جستجوي دشوارتري دارند و نياز به کلاسهاي آموزشي دقيقتري مي باشد. (جدول 5).

 

 5. نتايج حاصل از نحوه آشنايي افراد با پايگاههاي اطلاعاتي و مجلات الکترونيکي کتابخانه
از پاسخ دهندگان درخواست شد ، که نحوه آشنايي خود را با بانک ها و مجلات الکترونيکي کتابخانه بيان نمايند، بر اساس يافته ها ي مندرج در جدول 6، که توزيع فراواني و درصد پاسخ دهندگان از نحوه آشنايي با اين منابع را نشان مي دهد . در تمام دانشکده ها بالاترين درصد نحوه آشنايي، از طريق دوستان با ( 70/60 درصد) و سپس از طريق صفحه وب کتابخانه (31/31 درصد ) بوده است، که به نظر مي رسد کتابخانه بايد بر اطلاع رساني از طريق صفحه وب کتابخانه تاکيد زيادي نمايد (نمودار4).
 

6- نتايج حاصل از ميزان مفيد بودن برگزاري دوره هاي آشنايي با خدمات و منابع كتابخانه دانشگاه
از پاسخ دهندگان سئوال شد که برگزاري دوره هاي آشنايي با خدمات و منابع کتابخانه دانشگاه تا چه ميزان مفيد مي باشد. با توجه به يافته هاي جدول 7 ، حاکي از آن است که بيشتر پاسخ دهندگان (94/39 درصد) معتقد بوده اند که برگزاري دوره هاي آموزشي
"زياد" موثر مي باشد. و به نظر مي رسد که کتابخانه بايد در برگزاري اين دوره ها با برنامه ريزي و کيفيت بالا اقدام نمايد (نمودار5).
 
 

 

7- نتايج حاصل از عوامل موثر در استفاده از پايگاههاي اطلاعاتي و مجلات الکترونيکي کتابخانه
به منظور پي بردن به عوامل موثر در استفاده بيشتر از اين منابع توسط پاسخ دهندگان پرسشي با همين مضمون مطرح گرديد. جدول 8 ، توزيع فراواني و درصد پاسخ دهندگان را نشان مي دهد. مهمترين عواملي که توسط پاسخ دهندگان بيان شد، به ترتيب عبارتند از : تداوم اشتراک (54/87 درصد ) ، افزايش کميت امکانات سخت افزاري و نرم افزاري رايانه هاي موجود در کتابخانه هاي دانشگاه (73/67 درصد) و بهبود ترافيک شبکه (13/66 درصد) قرار گرفته است .
اما ساير عوامل از قبيل اطلاع رساتي پايگاه هاي اطلاعاتي جديد (50/65 درصد) و يکنواخت تر شدن شيوه جستجو در هر يک از پايگاه هاي اطلاعاتي (02/61 درصد) به نسبت از درصد بالايي برخوردار بوده است که بايد به اين عوامل توسط مسئولين توجه شود (نمودار6).
 
 

 

8- نتايج حاصل از ميزان مفيد بودن روش اطلاع رساني كتابخانه
از پاسخ دهندگان درخواست شد که ، کدام روش اطلاع رساني را براي کتابخانه مفيد مي دانند . جدول 9، توزيع فراواني و درصد پاسخ دهندگان را نشان مي دهد . يافته ها حاکي از آن بود که پاسخ دهندگان در هر يک از دانشکده ها به يکي از روشها اشاره نمودند. اما در کل درصد بالايي از آنان شيوه اطلاع رساني از طريق پست الکترونيکي ( 23/56 درصد) را براي اطلاع رساني کتابخانه مفيد مي دانند. که به نظر مي رسد کتابخانه بايد بتواند از طريق ايجاد mail Box  گروهي استفاده از اين شيوه را تقويت نمايد. درصد قابل توجه هاي 60/47 درصد از پاسخ دهندگان اطلاع رساني از طريق صفحه خانگي کتابخانه را روشي مفيد مي دانند. و گروهي به هر دو روش اشاره نمودند.
به نظر مي رسد کتابخانه براي اينکه پاسخ گوي نيازهاي اکثر مراجعان خود باشد بايد به هر دو روش تمرکز نمايد.تعدادي نيز استفاده از کلاسهاي آموزشي ، اعلان در کتابخانه ها ، از طريق روزنامه ، سايت دانشگاه ، کتابچه هاي آموزشي به عنوان روشهاي مناسب اطلاع رساني کتابخانه پيشنهاد نمودند (نمودار7).

 

 

در مجموع، از پاسخ دهندگان درخواست شد که علاقمند به ادامه اشتراک کدام يک از پايگاهها و مجلات الکترونيکي هستيد. اکثر آنان علاقمند به ادامه اشتراک تمام منابع الکترونيکي که هم اکنون کتابخانه مشترک، مي باشد بوده اند و درخواست نمودند که سالهاي اشتراک و تحت پوشش منابع موجود افزايش يابد.
 
پاسخ دهندگان علاوه بر پايگاههاي موجود، اشتراک تعداد ديگري از منابع الکترونيکي را پيشنهاد نموده اند که در زير به آن اشاره مي گردد:

Springer, Physical Review, IEEE, ACM, Science Finder, RSC, Science Nature, IOT, , AIP, APS.org, CIGRE, IEE, Microwave Journal, Wiley Interscience, SPE, RAPRA, Metadex, JSTORE, Ground Water

 منابع مورد استفاده:
بابائي، محمود. نيازسنجي اطلاعات. تهران: مرکز اطلاعات و مدارک علمي ايران، 1382.
سرابي، حسن. مقدمه اي بر نمونه گيري در تحقيق. تهران: سمت، 1372.